En zor felsefi konularından biridir. Özgürlüğün olmadığını, her hadisenin zorunluluk içerisinde, sebep-sonuç ilkesine uyumlu biçimde, determinist bir yasa içinde olup bittiğini iddia eden filozoflar vardır. Kıta filozoflardan Descartes, Spinoza, Leibniz bu görüştedir. Diğer taraftan, insanların özgür irade sahibi olduklarını, determinist yasaya bağlı kalmaksızın bir hareket başlatabileceğini söyleyen ve bu tezi savunan filozoflar vardır. Bu tezi en iyi savunan filozof, Immanuel Kant’tır. Diğer taraftan, 20. Asır Varoluşçu filozofların hemen tümü, özgürlüğe inanmışlardır.

Kant’a göre insandan çıkan eylemler, determinist bir analizle ele alınabildiği gibi, özgürlükten kaynaklandığını iddia etmek de mümkündür. Bir bakıma, deneysel psikologların determinist tezlerini hesaba katmış oluyor. Kant’tan önce Thomas Aquinas, dinsel bir inançtan hareket ederek, insanın özgürce bir eylem başlatabileceğini ileri sürmüştür. Ne var ki, Kant Thomas’tan hiç söz etmez.

Hem İslam hem de Hıristiyan teologlar, insanın hareketlerinde özgür olduklarını savunmuşlardır. En başta, Tanrının özgür olduğunu, bazı Peripatetik filozofların iddia ettikleri gibi, determinizme tabi olmadığını ispata çalışmışlardır.

Tabii, teologların kaygısı, ölmüş insanın öbür dünyada hesaba çekileceği inancıdır. Her kul, eylemlerinden hesaba çekileceğinden, özgür olmayan bir iradeyle bir insanın sorgulanmayacağını, bu sebeple, mutlaka özgür olması gerektiğini savunmuşlardır.

İnsan iradesinin bir eyleme karar verdiğinde, nelerden etkilendiğini veya hiç etkilenmediğini, inceleyip ispatlamak gayet zordur.  Farklı bir metot izlenebilir. İnsanı bazı eylemlerinden sorumlu tutuyorsak, bu onun özgür olduğunu bize gösterir. Tüm insan eylemlerine determinist prensibini uygularsak, sorumluluk diye bir şey kalmaz. Suçlu, suçsuz kavramlarının da bir anlamı olmaz. O zaman, bir eylemin başlangıcından ziyade, verilen karar sonucunda, gerçekleşen eylemden hareket etmek suretiyle, özgürlüğü ispatlamak daha gerçekçi bir yol olur kanaatindeyim.